Ішкі ауаның ластану себептері

Автор: Биахметов Бауыржан Ақылбекұлы (bauyrzhanbiakhmetov@gmail.com)

Шамамен 2,6 миллиард адам әлі күнге дейін қатты отынды (ағаш, көмір және тезек) және керосинді пештерде пайдаланады, ал бұл жылына 3,8 миллион адамның мезгілсіз қайтыс болуына алып келеді (WHO). Осы өлімдердің 27%-ы пневмонияға байланысты, 18%-ы инсульттан, 27%-ы жүректің ишемиялық ауруынан, 20%-ы созылмалы обструктивті өкпе ауруынан және 8%-ы өкпе ісігінен болады. Төменде осы аурулардың кейбіреулеріне жеке-жеке тоқталып, қысқаша сипаттама берілген:

- Пневмония. Ауа құрамының тұрмыстық себептермен ластануының әсері балалардың пневмония ауруына шалдығу қаупін екі есе арттырады және 5 жасқа дейінгі балалар арасындағы пневмониядан болатын барлық өлімінің 45% -ына жауап береді. Сондай-ақ, ауаның тұрмыстық себептермен ластануы ересектер арасындағы төменгі тыныс жолдары инфекцияларының (пневмония) даму қаупін арттырып, осы санаттағы пневмониядан болатын өлімінің 28% құрайды.
- Созылмалы обструктивті өкпе ауруы. Төмен және орташа табысты елдердегі ересектер арасындағы созылмалы обструктивті өкпе ауруынан қайтыс болғандардың төрттен бірі немесе 25%-ы ауаның тұрмыстық себептермен ластануының әсерінен болады. Жоғары шығырындылары бар отынды қолданудан әйел адамдар, таза отын мен технологияларды пайдаланатын әйелдерге қарағанда созылмалы обструктивті өкпе ауруларынан екі есе көп зардап шегеді. Ерлер арасында да шылым шегудің жоғары деңгейіне байланысты, созылмалы обструктивті өкпе ауруларына шалдығуды екі есеге арттырады.
- Инсульт. Инсульттан болған барлық өлім-жітімнің 12%-ы қатты отынмен және керосинмен тамақ пісіруден немесе үйді жылытудан туындайтын ауаның тұрмыстық себептермен ластануының күнделікті әсерінен болады.
- Жүректің ишемиялық ауруы. Жүректің ишемиялық ауруынан болатын жыл сайынғы миллионнан астам мезгілсіз өлімнің 11%-ы ауаның тұрмыстық себептермен ластануымен байланысты болады.
- Өкпенің қатерлі ісігі. Ересектер арасындағы өкпенің қатерлі ісігінен қайтыс болғандардың шамамен 17%-ы керосин, ағаш, көмір немесе көмір сияқты қатты отындарды қолдану арқылы ас пісіруден пайда болатын ауаның тұрмыстық себептермен ластануынан туындаған канцерогендердің әсерінен болады. Ер адамдарға қарағанда әйелдер үшін қауіп анағұрлым жоғары, бұл үрдіс олардың тағам дайындаудағы рөлдерінің басым болуымен байланысты.
- Денсаулыққа басқа әсерлері мен қауіптері. Жалпы алғанда, үй-жайдағы түтіннің құрамындағы ұсақ бөлшектер мен басқа да ластаушы заттар адамның тыныс алу жолдары мен өкпе ауруларын қоздырады, иммундық жүйені нашарлатады және қанның оттегіні өткізу қабілетін төмендетеді.

Сондай-ақ ауаның тұрмыстық себептермен ластануы және жаңа туылған сәбилердің ішіндегі төмен салмақтың орын алуы, туберкулез, катаракта, мұрын-жұтқыншақ және көмей ісіктері сияқты аурулардың арасындағы өзара байланысы туралы деректер бар. Мысалы, Epstein et al. (2013) Үндістанда тамақ пісіруде қолданылатын әртүрлі отындардан пайда болатын ауа ластаушы заттардың жаңа туылған балалардың салмағына (баланың салмағы < 2500 г) және олардың неонатальды өлім көрсеткішіне (туылғаннан кейін 28 күн ішінде орын алған өлім) әсерін зерттеді. Зерттеудің нәтижесі ауаны ластаушы отындарды (керосин, көмір және тезек) пайдалану балалардың туылған кездегі салмақтарының аз болуына және жаңа туған нәрестелер өлімі ықтималдылығының жоғарылауына айтарлықтай әсері бар екенін көрсетті. Газ немесе биогаз секілді отынды пайдалану кезінде жаңа туылған сәбилердің салмағының орташа көрсеткіші 2901 г. болса, ал көмір, керосин және тезек секілді отындарды қолдану сәбилердің орташа салмағының айтарлықтай төмендеуін көрсетті (көмір үшін -110 г, керосин үшін -107 г., ал тезек үшін -78 г).

Жүректің ишемиялық ауруы мен инсульттан болатын өлім-жітімге жоғары қан қысымы, дұрыс емес тамақтану, физикалық белсенділіктің болмауы және темекі шегу сияқты факторлардың да әсері бар. Егер адам темекі шекпесе, алайда жанындағы адам темекі шегетін болса, онда біріншісінің өкпенің қатерлі ісігі және созылмалы обструктивті өкпе ауруларына шалдығу қаупі жоғарылайды. Тұрмыстық себептермен ластанған ауаның тыныс алу жолдары мен өкпе дерттеріне шалдығуынан басқа, адамның психикалық денсаулығына да кері әсер етеді. Мысалы, адамдардың депрессияға ұшырауы (Li et al., 2021).

Ауа ластаушы заттары немесе шығарындылары бар отындарды көп мөлшерде пайдалану кедей, табысы төмен және орташа елдерде кең тараған (WHO). Бұл елдер тағам дайындау кезінде денсаулыққа зиян келтіретін және тиімсіз ластаушы заттар, соның ішінде өкпеге терең енетін ұсақ күйе бөлшектері бар ауаны жоғары деңгейде ластайтын тұрмыстық отын мен технологияларды пайдаланады. Нашар желдетілетін тұрғын үйлерде үй ішіндегі түтін, ұсақ бөлшектер үшін рұқсат етілген деңгейден 100 есе жоғары мөлшерде болуы мүмкін. Әсіресе, уақытының көп бөлігін үй ошақтарының жанында өткізетін әйелдер мен жас балалар арасында ластаушы заттардың әсер ету деңгейі жоғары. Төменде берілген 1-суретте әртүрлі табысы төмен және орташа елдерде түсірілген фотосуреттермен таныс бола аласыздар.

Көптеген кедей немесе дамушы елдердің саясатына елеулі өзгерістер енгізілмесе, таза отын мен технологияларға қолжетімділігі жоқ адамдардың жалпы саны 2030 жылға қарай айтарлықтай өзгеріссіз қалады (International Energy Agency, 2017). Ал бұл, өз кезегінде, келесідей ағымдағы проблемалар шешілмей, миллиондаған адамның өміріне кері әсерін тигізе береді:

- Отын жинау тірек-қимыл аппаратының зақымдану қаупін арттырады, әйелдер мен балалардың көп уақытын алады, басқа да өндірістік әрекеттерді шектейді (мысалы, табыс табу, білім алу және жоғарылату) және балалардың мектепке баруына кедергі келтіруі мүмкін. Қауіпті орталарда әйелдер мен балалардың жанармай жинау кезінде жарақат алу және зорлық-зомбылыққа ұшырау қаупі бар.
- Пештің тиімсіз пайдаланылуынан пайда болатын қара көміртегі (күлді бөлшектер) және метан климаттың өзгеруіне әсер ететін күшті ластаушы заттар болып табылады.
- Үй шаруашылығында тамақ дайындауда, үйді жылыту және жарықтандыру үшін пайдаланылатын көптеген отындар мен технологиялар адмның қауіпсіздігіне зарарын тигізеді. Керосин - балалар улануының негізгі себебі болып табылады. Табысы төмен және орташа елдерде тамақ дайындау, үйді жылыту немесе жарықтандыру кезінде қауіпсіздік ережелері қатаң сақталмағандықтан, адамдардың ауыр күйік пен жарақатқа шалдығуы және олардың дүние-мүліктерінің өртеніп кетуі жиі орын алып жатады.
- Дүниежүзі бойынша, 1 миллиард адамның электр қуатына қолжетімсіздігі немесе нашар электрлендіру салдарынан, олардың көпшілігі жарықтандыру мақсатында керосин шамдарын пайдаланады. Бұл әрекет өте жоғары мөлшердегі ұсақ бөлшектерді бөліп, адам денсаулығына кері әсер етеді.
- Ластаушы жарықтандыру отындарын пайдалану күйіктер, жарақаттар, уланулар арқылы денсаулыққа қауіп төндіреді, сонымен қатар тиісті жарықтандыруды қажет ететін шағын қолөнер мен кәсіппен айналысуға және оқып-білім алуға қатысты адамдардың мүмкіндіктерін шектейді.

Әдебиеттер тізімі

EPSTEIN, M. B., BATES, M. N., ARORA, N. K., BALAKRISHNAN, K., JACK, D. W. & SMITH,
K. R. 2013. Household fuels, low birth weight, and neonatal death in India: the separate
impacts of biomass, kerosene, and coal. International journal of hygiene and environmental
health, 216, 523-532.
INTERNATIONAL ENERGY AGENCY 2017. WEO-2017 Special Report: Energy Access Outlook.
LI, C., ZHOU, Y. & DING, L. 2021. Effects of long-term household air pollution exposure from solid
fuel use on depression: Evidence from national longitudinal surveys from 2011 to 2018.
Environmental Pollution, 283, 117350.
WHO Air Pollution.