Ауаның ластануы адам денсаулығына, экономикаға және экожүйеге әсері

Автор: Биахметов Бауыржан Ақылбекұлы (bauyrzhanbiakhmetov@gmail.com)
Сіздер берілген ақпаратпен таныса отырып, атмосфералық ауа ластануының адамзатқа, әлемдік экономикаға және қоршаған ортаға қаншалықты әсері бар деген сұраққа жауап ала аласыздар. Бірінші бөлімде ауа ластануының адам денсаулығына әсері қарастырылса, екінші бөлімде макроэкономикалық шығындар сипатталады. Ал үшінші бөлімде, парникті ауадағы ластаушы заттардың қоршаған ортаға әсері сипатталады.

Адам денсаулығына әсері. Ауаның ластануы - жыл сайын 7 миллионға жуық мезгілсіз адам өліміне әкеліп соқтыратын, әлем бойынша адам денсаулығына ең үлкен қауіп төндіретін проблемалардың бірі (WHO). Соның ішінде, атмосфералық ауаның ластануы жылына, шамамен, 4,2 миллион адамның өліміне әкеледі (WHO). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, әлем халқының 91%-ы ауа құрамындағы ластаушы заттарының мөлшері қауіпсіз межеден әлдеқайда жоғары жерлерде өмір сүреді екен (WHO). Бұл халықтардың басым бөлігі кірісі төмен және орташа деңгейдегі елдерде тұрады.

Атмосфералық ауа ластануының ең аландатарлық жайы - мезгілсіз өлімнің көптігі.
Сыртқы ауаның ластануынан әлемде мезгілсіз қайтыс болған адамдар саны 2060 жылға дейін,
жылына 6 млн-нан 9 миллион адамға дейін өседі деп болжануда. Бұл үлкен өсім PM2.5 және
озон концентрациясының жоғарылауымен ғана емес, сонымен қатар халықтың көбеюімен,
қартаюымен және урбанизацияның әсерімен тығыз байланысты. Аталған жағдай, өз кезегінде,
одан да көп адамдардың ластанған атмосфералық ауа жағдайында өмір сүруіне алып келеді.
Ғалымдардың болжамы бойынша, болашақта атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың
(PM2.5 және озон) концентрациясы өсетін болады, осының әсерінен респираторлық ауруға
шалдыққан адамдардың саны артып, денсаулықты сақтауға кететін шығындардың көбеюіне
және еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеп соқтырады. 1-кестеде, сіздер 2010 жылғы және 2060
жылғы атмосфералық ауа ластануының жаһандық деңгейдегі денсаулыққа болжамды әсерлерін
көре аласыздар.
1-кесте. Атмосфералық ауа ластануының жаһандық деңгейде денсаулыққа болжамды әсерлері
(Lanzi, 2016).

Көптеген кедей немесе дамушы елдердің саясатына елеулі өзгерістер енгізілмесе, таза отын мен технологияларға қолжетімділігі жоқ адамдардың жалпы саны 2030 жылға қарай айтарлықтай өзгеріссіз қалады (International Energy Agency, 2017). Ал бұл, өз кезегінде, келесідей ағымдағы проблемалар шешілмей, миллиондаған адамның өміріне кері әсерін тигізе береді:

- Отын жинау тірек-қимыл аппаратының зақымдану қаупін арттырады, әйелдер мен балалардың көп уақытын алады, басқа да өндірістік әрекеттерді шектейді (мысалы, табыс табу, білім алу және жоғарылату) және балалардың мектепке баруына кедергі келтіруі мүмкін. Қауіпті орталарда әйелдер мен балалардың жанармай жинау кезінде жарақат алу және зорлық-зомбылыққа ұшырау қаупі бар.
- Пештің тиімсіз пайдаланылуынан пайда болатын қара көміртегі (күлді бөлшектер) және метан климаттың өзгеруіне әсер ететін күшті ластаушы заттар болып табылады.
- Үй шаруашылығында тамақ дайындауда, үйді жылыту және жарықтандыру үшін пайдаланылатын көптеген отындар мен технологиялар адмның қауіпсіздігіне зарарын тигізеді. Керосин - балалар улануының негізгі себебі болып табылады. Табысы төмен және орташа елдерде тамақ дайындау, үйді жылыту немесе жарықтандыру кезінде қауіпсіздік ережелері қатаң сақталмағандықтан, адамдардың ауыр күйік пен жарақатқа шалдығуы және олардың дүние-мүліктерінің өртеніп кетуі жиі орын алып жатады.
- Дүниежүзі бойынша, 1 миллиард адамның электр қуатына қолжетімсіздігі немесе нашар электрлендіру салдарынан, олардың көпшілігі жарықтандыру мақсатында керосин шамдарын пайдаланады. Бұл әрекет өте жоғары мөлшердегі ұсақ бөлшектерді бөліп, адам денсаулығына кері әсер етеді.
- Ластаушы жарықтандыру отындарын пайдалану күйіктер, жарақаттар, уланулар арқылы денсаулыққа қауіп төндіреді, сонымен қатар тиісті жарықтандыруды қажет ететін шағын қолөнер мен кәсіппен айналысуға және оқып-білім алуға қатысты адамдардың мүмкіндіктерін шектейді.

Әдебиеттер тізімі

EPSTEIN, M. B., BATES, M. N., ARORA, N. K., BALAKRISHNAN, K., JACK, D. W. & SMITH,
K. R. 2013. Household fuels, low birth weight, and neonatal death in India: the separate
impacts of biomass, kerosene, and coal. International journal of hygiene and environmental
health, 216, 523-532.
INTERNATIONAL ENERGY AGENCY 2017. WEO-2017 Special Report: Energy Access Outlook.
LI, C., ZHOU, Y. & DING, L. 2021. Effects of long-term household air pollution exposure from solid
fuel use on depression: Evidence from national longitudinal surveys from 2011 to 2018.
Environmental Pollution, 283, 117350.
WHO Air Pollution.