Ауаның ластануы адам денсаулығына, экономикаға және экожүйеге әсері

Автор: Биахметов Бауыржан Ақылбекұлы (bauyrzhanbiakhmetov@gmail.com)
Сіздер берілген ақпаратпен таныса отырып, атмосфералық ауа ластануының адамзатқа, әлемдік экономикаға және қоршаған ортаға қаншалықты әсері бар деген сұраққа жауап ала аласыздар. Бірінші бөлімде ауа ластануының адам денсаулығына әсері қарастырылса, екінші бөлімде макроэкономикалық шығындар сипатталады. Ал үшінші бөлімде, парникті ауадағы ластаушы заттардың қоршаған ортаға әсері сипатталады.

Адам денсаулығына әсері. Ауаның ластануы - жыл сайын 7 миллионға жуық мезгілсіз адам өліміне әкеліп соқтыратын, әлем бойынша адам денсаулығына ең үлкен қауіп төндіретін проблемалардың бірі (WHO). Соның ішінде, атмосфералық ауаның ластануы жылына, шамамен, 4,2 миллион адамның өліміне әкеледі (WHO). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша, әлем халқының 91%-ы ауа құрамындағы ластаушы заттарының мөлшері қауіпсіз межеден әлдеқайда жоғары жерлерде өмір сүреді екен (WHO). Бұл халықтардың басым бөлігі кірісі төмен және орташа деңгейдегі елдерде тұрады.

Атмосфералық ауа ластануының ең аландатарлық жайы - мезгілсіз өлімнің көптігі. Сыртқы ауаның ластануынан әлемде мезгілсіз қайтыс болған адамдар саны 2060 жылға дейін, жылына 6 млн-нан 9 миллион адамға дейін өседі деп болжануда. Бұл үлкен өсім PM2.5 және озон концентрациясының жоғарылауымен ғана емес, сонымен қатар халықтың көбеюімен, қартаюымен және урбанизацияның әсерімен тығыз байланысты. Аталған жағдай, өз кезегінде, одан да көп адамдардың ластанған атмосфералық ауа жағдайында өмір сүруіне алып келеді.
Ғалымдардың болжамы бойынша, болашақта атмосфералық ауадағы ластаушы заттардың (PM2.5 және озон) концентрациясы өсетін болады, осының әсерінен респираторлық ауруға шалдыққан адамдардың саны артып, денсаулықты сақтауға кететін шығындардың көбеюіне және еңбек өнімділігінің төмендеуіне әкеп соқтырады. 1-кестеде, сіздер 2010 жылғы және 2060 жылғы атмосфералық ауа ластануының жаһандық деңгейдегі денсаулыққа болжамды әсерлерін көре аласыздар.
1-кесте. Атмосфералық ауа ластануының жаһандық деңгейде денсаулыққа болжамды әсерлері
(Lanzi, 2016).

Адам денсаулығына әсер етуші атмосфералық ауаға шығарылатын негізгі ластаушы заттар қазба отындарды жағудың салдарынан пайда болады. Мысалы, электр немесе жылу энергиясын өндіру үшін немесе автокөліктерде көмір, мұнай және газ немесе олардың өнімдері жағылады. Жалпы алғанда, қазба отындарынан келетін ауаны ластаушы шығарындылар әлемдік экономикаға жылына 2,9 триллион доллар немесе әлемдік ЖІӨ-нің 3,3%-ға тең шығын әкеледі, сонымен қатар бірқатар күрделі экологиялық проблемаларға ықпал етеді (Center for Research on Energy and Clean Air (CREA), 2020). Адамзатқа қатысты сандармен түсіндірсек, қазба отындарынан келетін PM2.5 ластануынан 4,5 миллион адамның өліміне әкеледі, сонымен қатар 1,8 миллиард күн жұмыстан қалу орын алады, 4 миллион бала демікпе ауруына шалдығады және 2 миллион сәбидің шала туылуына себеп болады. Бұл сандарды ақшаға шағатын болсақ, 2018 жылы қазба отындардан келген ауаның ластануы көптеген адамдардың созылмалы ауруларға шалдығуының салдарынан олардың мүгедектігіне алып келді де бұл әлем экономикасына 200 миллиард доллар шығын әкелді. Ал, әлемде аурға байланысты жұмыстан босатылу шығыны 100 миллиард, мерзімінен бұрын босану шығыны 90 миллиард долларды құрады.

Атмосфералық ауа ластануының кесірінен болған макроэкономикалық шығындар.

Ауаның ластануы нарықтық экономикаға үш түрлі жолмен әсер етеді: еңбек өнімділігінің төмендеуі; денсаулық сақтау шығындарының артуы; ауылшаруашылығы өнімділігінің азаюы. 1-суретте, сіздер атмосфералық ауаның ластануы ЖІӨ-ге (жалпы ішкі өнім) қаншалықты әсер ететінін көре аласыздар. Жаһандық деңгейде, еңбек өнімділігі мен денсаулық сақтау шығындарының салдары ЖІӨ-ге қатысты айтарлықтай өсуде. Керісінше,
ауылшаруашылық әсерлері, уақыт бойынша ЖІӨ пайызында салыстырмалы түрде тұрақты болып келеді, яғни абсолютті мәнде бұл әсерлер ЖІӨ-мен бірдей жылдамдықта азды-көпті өсіп отырады. Жалпы алғанда, сыртқы ауа ластануының жалпы жылдық нарықтық шығындары 2015 жылғы 0,3%-дан 2060 жылға қарай 1,0%-ға дейін өседі деп болжануда.

Атмосфералық ауа ластануының кері әсерлері, жалпы нарықтық экономикаға қатысты тікелей және жанама шығындар болып екіге бөлінеді. Тікелей нарықтық шығындар келесілерді қамтиды: еңбек өнімділігінің өзгеруі салдарынан барлық салаларда жасалынатын қосымша құнның өзгеруі; денсаулық сақтау шығындарының ұлғаюы; ауыл шаруашылығы өнімдерінің шығын мөлшерінің өзгеруі себебінен туындаған қосымша құнның өзгеруі. Жанама экономикалық әсерлер экономика бойынша өндіріс факторларының қайта бөлінуінен,
халықаралық саудадағы өзгерістерден және жинақтардың өзгеруінен туындайды, өйткені олар салыстырмалы бағалардың өзгеруіне тәуелді болады. 2-суретте, сіздер ЖІӨ-ге қатысты атмосфералық ауаның ластануынан болатын тура және жанама шығындардың өзгеру тенденциясын қарастыра аласыздар. Тікелей және жанама шығындардың арасында айқын айырмашылық бар: тікелей шығындар экономикамен бірдей қарқында (яғни ЖІӨ пайызындағы шығындар шамамен тұрақты) азды-көпті өссе де, жанама шығындар уақыт өте оған қарағанда
жылдамырақ өседі.

Қоршаған ортаға әсері. Атмосфералық ауаға шығарылатын ауа ластаушы шығарындылардың ішіндегі ең қауіптісі - парникті газдар, себебі бұл газдар жылыжайлық әсер арқылы жер шарының орташа темпаратурасының жоғарылауына алып келеді. 1906 жылдан бері жер бетінің орташа жаһандық температурасы 0,9оС-дан астам мөлшерде өсті, бұл үрдіс сезімтал полярлық аймақтарда қатты байқалады (The U.S. Global Change Research Program (USGCRP), 2021). Температура көтерілуінің салдары дәл қазірдің өзінде айқын көрініс табуда және оларға
мұздықтар мен теңіз мұздарының еруі, жауын-шашындағы өзгерістер, жануарлардың көшке келуі жатады. Климаттың өзгеруі тек орташа температураның көтерілуіне ғана әсер етіп қоймай, сонымен қатар қауіпті ауа-райының құбылыстары, жабайы жан-жануарлардың популяциясы мен мекендеу ортасының ауысуы, теңіздердің көтерілуі және басқа да бірқатар экологиялық мәселелердің туындауына себепші болады. Бұл өзгерістердің барлығы болашақта күшейе түседі деген болжам бар, себебі адамдар өз тарапынан жылуды ұстап тұратын парниктік газдарды атмосфера құрамына көп мөлшерде қосу ісін әлі де жалғастыруда.

Ғалымдар, қазірдің өзінде парникті газдардың себебінен климаттың өзгеруіне байланысты көптеген экосистемалар өзгеріске ұшырап отырғанын анықтап отыр. Бүкіл әлемде, әсіресе, Жердің полюстерінде мұздар еріп жатыр. Бұл үрдіске тау мұздықтары, Батыс Антарктида мен Гренландияны қамтитын мұз қабаттары және Арктикалық теңіз мұзы кіреді. Мысалы, АҚШ-тағы Монтана мұздықтары ұлттық саябағында мұздықтардың саны 1910 жылы 150-ден астам болса, ал қазіргі кезде ол 30-ға дейін азайды. Мұздықтардың еруі тұщы судың
азаюына алып келеді, өйткені мұздықтар әлемдегі тұщы судың төрттен үш бөлігін құрайды (National Snow and Ice Data Center, 2020). Бұл еріген мұздың көп бөлігі теңіз деңгейінің көтерілуіне ықпал етеді. Жаһандық теңіз деңгейі жылына 3,2 миллиметрге көтерілуде және соңғы жылдары көтерілу үрдісі жылдамырақ жүруде (NASA, 2021). Ғасырдың соңына қарай, теңіз деңгейі 26 және 82 сантиметр немесе одан да жоғары денгейге өседі деп күтілуде (National Geofraphic, 2016). Бұған қоса атап өтетін жайт, орташа жауын-шашын мөлшерінің көрсеткіштері
(жаңбыр мен қар) бүкіл әлем бойынша ұлғаю үстінде. Дегенмен, кейбір аймақтар қатты құрғақшылық жағдайын бастан кешіруде, бұл орман өрттерінің, егін алқаптарының жоғалуы және ауыз су тапшылығының қаупін арттыруда. Болашақта әлемде су тасқыны мен құрғақшылық жиі орын алады деп болжануда. Мысалы, АҚШ-тың үлкен бөліктері 2100 жылға қарай, ондаған жылдарға созылатын «мегақұрғақшылықтың» жоғары қаупіне тап болады-мыс.

Мұздың біртіндеп жоғалу үрдісі Антарктидадағы Адели пингвині сияқты түрлерге қауіп төндірді, ол жердегі батыс түбекте кейбір популяциялар 90 пайызға немесе одан да көп мөлшерде құлдырай бастады. Кейбір басқа жан-жануарлар, көбелектер, түлкілер және альпі өсімдіктері солтүстікке немесе одан жоғарырақ жерлерге, салқын аймақтарға қоныс аударуға мәжбүр. Кейбір түрлердің солтүстікке қарай қоныс аударуы олардың өніп-өсуіне оң әсер етсе, басқаларына кері әсер етуі мүмкін, мысалы, ақ аюлар көшіп барған жерлеріне бейімделе алмауы
және жойылып кетуі әбден мүмкін (National Geofraphic, 2018). Кейбір түрлер, соның ішінде, масалар, кенелер, медузалар және өсімдік зиянкестерінің түрлері көбейіп кеңінен таралуда. Мысалы, шырша және қарағайлармен қоректенетін қабық қоңыздарының өсіп келе жатқан популяциясы АҚШ-та миллиондаған гектар орман алқаптарын жойды (United State Department of Agriculture (USDA), 2014). Ал, масалардың көбеюі, безгек ауруының таралуына ықпал етіп жатыр.

Әдебиеттер тізімі
CENTER FOR RESEARCH ON ENERGY AND CLEAN AIR (CREA) 2020. Quantifying the
economic costs of air pollution from fossil fuels.
LANZI, E. 2016. The Economic Consequences of Outdoor Air Pollution. Organization for Economic

Cooperation and Development. Retrieved from https://www. oecd. org/environment/indicators-
modelling-outlooks/Policy-Highlights-Economic-cons equences-of-outdoor-air-pollution-web.

pdf.
NASA 2021. Advancing NASA Sea Level Science and Interdisciplinary Research.
NATIONAL GEOFRAPHIC 2016. Why the New Sea Level Alarm Can't Be Ignored.
NATIONAL GEOFRAPHIC 2018. Polar Bears Really Are Starving Because of Global Warming,
Study Shows.
NATIONAL SNOW AND ICE DATA CENTER 2020. Facts about glaciers.
THE U.S. GLOBAL CHANGE RESEARCH PROGRAM (USGCRP) 2021. Land and ocean surface
temperatures are increasing.
UNITED STATE DEPARTMENT OF AGRICULTURE (USDA) 2014. Bark Beetles and Climate
Change in the United States.
WHO Air Pollution.